Siarad i fyny

1. Rydym wedi cynhyrchu'r canllawiau hyn i helpu ein cofrestreion mewn sefyllfaoedd lle mae angen iddynt ystyried y gofyniad proffesiynol i godi llais pan allai diogelwch cleifion neu ddiogelwch y cyhoedd fod mewn perygl neu pan fydd ganddynt bryderon am briodoldeb, megis pan fyddant yn arsylwi rhywbeth sy'n ymddangos yn ddifrifol anghywir neu beidio yn unol â safonau derbyniol. Mae hyn yn rhywbeth rydyn ni'n gwybod y gall fod yn anodd i unigolion, ac nid yw busnesau bob amser yn glir beth yw eu cyfrifoldebau i wneud y broses yn syml a gweithredu ar bryderon a godwyd.

2. Rhaid i ofal, lles a diogelwch cleifion fod yn brif bryder i chi bob amser. Mae hyn wrth wraidd bod yn weithiwr gofal iechyd proffesiynol. Hyd yn oed os nad oes gennych gysylltiad uniongyrchol â chleifion, gall eich penderfyniadau neu'ch ymddygiad effeithio ar eu gofal a'u diogelwch o hyd. Mae siarad am rywbeth o'i le yn rhan bwysig o'r cyfrifoldebau hynny.  

3. Dylid darllen y canllawiau hyn ochr yn ochr â'r Safonau Ymarfer ar gyfer Optometryddion ac Optegwyr Dosbarthu , y Safonau ar gyfer Busnesau Optegol , a'r Safonau ar gyfer Myfyrwyr Optegol . Lle cyfeirir at y ddwy set o safonau ar gyfer cofrestreion unigol, cyfeirir atynt fel "safonau" er hwylustod darllen. Lle cyfeirir at safonau penodol, byddwn yn rhoi rhif y Safonau ar gyfer Myfyrwyr Optegol mewn cromfachau ar ôl rhif y Safonau Ymarfer, lle bo'n berthnasol (e.e., 11(10)). Mae Atodiad 1 i'r canllawiau hyn yn tynnu sylw at safonau perthnasol.

4. Mae egwyddor lleisio barn yn rhan ganolog o gyfrifoldebau proffesiynol pob gweithiwr gofal iechyd proffesiynol ac ar hyn o bryd mae wedi'i seilio ar y canlynol: 

• safon 11 o'n Safonau Ymarfer ar gyfer Optometryddion ac Optegwyr Dosbarthu ; 

• safon 10 o'n Safonau ar gyfer Myfyrwyr Optegol ; a 

• safon 1 o'n Safonau ar gyfer Busnesau Optegol 

5. Mae dwy ran i'r canllawiau hyn: rhan 1 sy'n canolbwyntio ar ganllawiau i gofrestreion unigol (optometryddion, optegwyr dosbarthu a myfyrwyr optegol) a rhan 2 sy'n canolbwyntio ar ganllawiau i fusnesau. P'un a ydych chi'n darllen y canllawiau o safbwynt unigol neu fusnes, mae'n bwysig darllen y ddwy ran.

6. Rydym wedi cynnwys siart llif yn yr atodiad, sy'n crynhoi'r broses i'w dilyn.

7. Mae Swyddfa’r Gwarcheidwad Cenedlaethol dros Loegr yn diffinio ‘siarad i fyny’ fel ymwneud ag unrhyw beth sy’n rhwystro darparu gofal cleifion neu sy’n effeithio ar eich bywyd gwaith. Gallai fod yn “rhywbeth nad yw’n teimlo’n iawn, er enghraifft ffordd o weithio neu broses nad yw’n cael ei dilyn, neu ymddygiadau eraill rydych chi’n teimlo sy’n cael effaith ar eich lles chi, y bobl rydych chi’n gweithio gyda nhw, neu gleifion [1] . Mae astudiaethau achos ar gael ar eu gwefan .

8. Defnyddiwyd y term siarad yn wreiddiol yn 2015 yn yr adroddiad Rhyddid i Siarad gan gadeirydd Ymchwiliad Cyhoeddus Ymddiriedolaeth Sefydledig GIG Canol Swydd Stafford [2] (a elwir hefyd yn ymchwiliad Francis), Syr Robert Francis QC. Nododd yr adroddiad argymhellion ar gyfer creu amgylchedd lle'r oedd gweithwyr y GIG yn rhydd i siarad yn rhydd. Roedd yn ddilyniant i ymchwiliad Francis, a nododd ddyletswydd gonestrwydd ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol: y gofyniad i fod yn agored ac yn onest pan fydd pethau'n mynd o chwith. Mae'r canllawiau hyn wedi'u drafftio yn ysbryd yr argymhellion hynny.

9. Nodwn fod termau eraill fel 'datgelu pryderon' a 'chodi pryderon', sydd ag ystyron ychydig yn wahanol i siarad allan, hefyd yn cael eu defnyddio'n helaeth ac nad yw siarad allan fel arfer yn cael ei ddefnyddio yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban a Chymru. Rydym wedi penderfynu defnyddio'r term 'siarad allan' fel term cyffredinol, ac er mwyn osgoi amheuaeth, yn y canllawiau hyn mae'n cwmpasu pob pryder ynghylch diogelwch neu briodoldeb cleifion/y cyhoedd, fel lle gwelir rhywbeth sy'n ymddangos yn anghywir iawn neu nad yw'n unol â safonau derbyniol, gan gynnwys yr hyn y gellir ei alw'n 'datgelu pryderon' a/neu 'chodi pryderon'.

10. Mae'r ddyletswydd i siarad allan yn gysylltiedig â'r ddyletswydd gonestrwydd sydd ar bob gweithiwr gofal iechyd proffesiynol ac yn nodi'r angen i fod yn agored ac yn onest pan fydd pethau'n mynd o chwith. Mae siarad allan yn ehangach na'r ddyletswydd gonestrwydd gan ei fod yn cynnwys siarad allan am unrhyw beth sy'n rhwystro darparu gofal cleifion, nid dim ond bod yn agored ac yn onest pan fydd pethau eisoes wedi mynd o chwith (neu lle bu methiant agos). Gall fod sefyllfaoedd lle mae angen a) arfer y ddyletswydd gonestrwydd trwy fod yn onest pan fydd pethau wedi mynd o chwith (neu pan fu methiant agos), a b) siarad allan am y mater i sicrhau nad oes dim yn rhwystro darparu gofal cleifion yn y dyfodol. O'r herwydd, mae nifer o debygrwydd rhwng y canllawiau hyn a'n canllawiau Atodol ar y ddyletswydd broffesiynol gonestrwydd .

Pam mae siarad yn bwysig?

11. Mae datblygu diwylliant sy'n hyrwyddo siarad yn annog pawb yn y sector gofal llygaid i gadw llygad am faterion a allai effeithio ar ddiogelwch cleifion neu'r cyhoedd a'u codi. Gall atal niwed a helpu i feithrin hyder yn y proffesiwn drwy iddynt gael eu gweld yn 'gwneud y peth iawn'. Mae hefyd yn cefnogi arfer myfyriol yn y gweithlu.

12. Mae yna hefyd resymau busnes da dros wrando a chymryd o ddifrif y rhai sy'n lleisio barn – mae'n caniatáu i arfer gwael gael ei nodi'n gynnar a'i gywiro cyn iddo gael effaith. Mae ymchwiliadau annibynnol, gan gynnwys ymchwiliad Paterson, wedi dod i'r casgliad y gellid bod wedi osgoi achosion sylweddol o niwed mewn darpariaeth gofal iechyd pe bai pryderon a godwyd wedi'u cymryd o ddifrif, neu pe bai gweithwyr wedi teimlo'n fwy hyderus yn eu gallu i leisio barn [3] .

13. Dylech ddefnyddio eich dyfarniad i gymhwyso'r canllawiau sy'n dilyn i'ch ymarfer eich hun a'r amrywiaeth o leoliadau lle gallech weithio neu weithredu eich busnes. Os oes gennych unrhyw gwestiynau ynghylch sut i gymhwyso'r canllawiau hyn mewn sefyllfaoedd penodol, efallai yr hoffech ystyried ceisio cyngor pellach (gan gynnwys cyngor cyfreithiol) gan gydweithwyr proffesiynol priodol, eich cyflogwr, eich darparwr yswiriant indemniad proffesiynol, eich corff proffesiynol neu gynrychiadol, undeb llafur neu warcheidwad codi llais (megis yn eich pwyllgor optegol lleol neu gyflogwr). Gall optometryddion myfyrwyr ac optegwyr dosbarthu myfyrwyr hefyd ofyn am gyngor gan eu tiwtor, goruchwyliwr neu ddarparwr hyfforddiant.

14. Yn yr adran hon mae 'chi' yn cyfeirio at yr unigolyn cofrestredig.  

15. Mae gan bob gweithiwr gofal iechyd proffesiynol rheoleiddiedig (gan gynnwys optometryddion, optegwyr dosbarthu a myfyrwyr optegol) ddyletswydd i amddiffyn cleifion a'r cyhoedd. Mae hyn yn cael ei roi ar waith mewn amrywiaeth o ffyrdd bob dydd ac mae gweithwyr gofal iechyd proffesiynol mewn sefyllfa freintiedig i allu chwarae rhan yn y gwaith o ddiogelu iechyd a lles cleifion a'r cyhoedd.

16. Weithiau, gall hyn olygu siarad am bryderon lle mae diogelwch cleifion neu'r cyhoedd, neu lle gallai fod, mewn perygl, neu bryderon priodoldeb eraill lle gwelir rhywbeth sy'n ymddangos yn anghywir iawn neu nad yw'n unol â safonau derbyniol. Gall hyn fod yn rhagolygon brawychus, yn enwedig os yw'r pryderon yn ymwneud â pholisïau neu brosesau cyflogwr, ond mae yna ffyrdd y gellir ei wneud yn adeiladol i leihau straen i bawb sy'n gysylltiedig. Bydd y rhan hon o'r canllawiau yn edrych ar pryd y dylai unigolyn siarad, sut y gallent wneud hynny ac i bwy, beth sy'n gymwys fel 'datgeliad gwarchodedig' a sut y gellid rheoli'r datgeliad, yn ogystal â chyfeirio at ffynonellau cyngor pellach.

17. Mae cleifion yn dibynnu ar eu gweithwyr gofal iechyd proffesiynol i'w cadw'n ddiogel, ac yn y rhan fwyaf o achosion bydd hyn yn golygu'n syml bod yr ymarferydd yn cymryd gofal wrth asesu a thrin claf.

18. Mae yna nifer o ffactorau a all effeithio ar ddarparu gofal yn ddiogel, fodd bynnag, a all fod y tu hwnt i reolaeth yr ymarferydd unigol. Gallai'r rhain fod yn faterion amgylcheddol (er enghraifft, materion iechyd a diogelwch gyda'r safle neu'r offer) neu faterion systemig eraill (megis polisi sefydliadol sydd â effaith andwyol pan gaiff ei weithredu, neu nad yw'n cael ei weithredu'n gywir) neu faterion sy'n ymwneud â gweithiwr proffesiynol arall a'u gallu i ddarparu gofal diogel.

19. Yn aml, ni fydd cleifion yn ymwybodol o'r materion hyn ac felly ni fyddant yn gallu eu codi, ond mae'r gweithiwr gofal iechyd proffesiynol mewn sefyllfa llawer gwell i wneud hynny a dylai siarad os ydynt yn pryderu.

20. Rydym yn cydnabod y gall fod rhwystrau i unigolion siarad. Mae'r rhain yn cynnwys y canlynol [4] :

• ansicrwydd ynghylch pwy sy'n gyfrifol am weithredu pan fydd mwy nag un person yn cymryd rhan;
• Gall teyrngarwch rhanedig wrth godi llais gynnwys tanseilio neu godi llais am ymddygiad cydweithiwr, rheolwr neu gyflogwr;
• diwylliant sefydliadol gwael a allai arwain at ofni sgil-effeithiau personol am godi llais;
• pryder am yr effaith ar yrfa unigolyn o godi llais; a
• anghydraddoldebau strwythurol (megis cofrestreion â nodweddion gwarchodedig o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010) a gwahaniaethu yn y gweithle sy'n effeithio ar barodrwydd i godi llais.

21. Mae'n bwysig bod pawb yn ymwybodol o'r rhwystrau posibl hyn, y gellir goresgyn llawer ohonynt drwy feithrin diwylliant lle mae pawb yn gyfforddus i leisio barn. Bydd gweddill y canllawiau hyn yn rhoi gwybodaeth am ffyrdd o godi pryderon yn adeiladol ac am y diogelwch sydd ar gael i unigolion sy'n gwneud hynny.

22. Byddem yn cymryd o ddifrif honiadau bod unrhyw un yn cael ei annog i beidio â siarad neu'n cael ei erlid neu ei wahaniaethu yn ei erbyn am wneud hynny. Yn ogystal â bod yn anghyfreithlon, byddai hyn yn gyfystyr â thorri safonau'r GOC.

23. Y cwestiwn cyntaf i'w ofyn i chi'ch hun yw a ydych chi'n credu bod diogelwch cleifion/y cyhoedd mewn perygl neu y gallai fod mewn perygl o ganlyniad i'r hyn rydych chi'n poeni amdano, neu a oes gennych chi bryderon ynghylch priodoldeb, fel gweld rhywbeth sy'n ymddangos yn anghywir iawn neu nad yw'n unol â safonau derbyniol. Os ydych chi'n poeni bod cleifion a/neu'r cyhoedd mewn perygl o farwolaeth neu niwed difrifol, rhaid i chi siarad heb oedi.

24. Mae enghreifftiau o faterion sy'n ymddangos yn anghywir o ddifrif neu nad ydynt yn unol â safonau derbyniol yn cynnwys twyll, methu â bodloni gofynion iechyd a diogelwch, neu fethu â chydymffurfio â deddfwriaeth diogelu data.

25. Gall fod yn eithaf hawdd nodi problem diogelwch claf/cyhoeddus os ydych chi wedi gweld digwyddiad lle cafodd claf ei niweidio, neu os yw'r broblem yn weladwy iawn (megis problemau gyda'r safle lle mae gofal yn cael ei ddarparu). Mewn sefyllfaoedd eraill, efallai eich bod chi'n credu bod risg i ddiogelwch claf/cyhoeddus nad yw wedi digwydd eto. Cofiwch y gall risgiau diogelwch cleifion/cyhoeddus ddod o amrywiaeth o wahanol ffynonellau ac mewn sawl ffurf, ac nad yw risgiau'n gyfyngedig i niwed corfforol. Gallai pryder diogelwch claf/cyhoeddus hefyd godi o ddiffyg gweithredu, fel methu ag anfon atgyfeiriad y mae optometrydd wedi'i gychwyn.

26. Nid yw pryderon ynghylch risg i ddiogelwch cleifion/y cyhoedd o reidrwydd yn ymwneud â gweithiwr gofal iechyd proffesiynol arall neu fusnes optegol. Gallant fod ynghylch sefydliad arall fel sefydliad addysgol, polisi neu broses, myfyriwr, comisiynydd gofal iechyd, aelod o staff cymorth neu rywun sy'n ymwneud â gofal cleifion y tu allan i'ch gweithle.

27. Y cwestiwn nesaf i'w ofyn i chi'ch hun yw a yw'r hyn rydych chi'n pryderu amdano o fewn eich rheolaeth i'w ddatrys. Os yw'n rhywbeth y gallech chi ei gywiro o fewn cwmpas eich rôl fel gweithiwr gofal llygaid proffesiynol, gwnewch hynny. Dylech chi barhau i rannu'r mater gyda chydweithwyr, fodd bynnag, fel y gellir dysgu gwersi ac atal ailddigwyddiad. Mae hyn yn gyson â'n canllawiau gonestrwydd .

28. Os na allwch chi ddatrys y broblem eich hun, rhaid i chi siarad amdani, hyd yn oed os ydych chi'n nerfus neu'n ofni effaith andwyol o ganlyniad i wneud hynny. Rhaid i'ch dyletswydd broffesiynol i amddiffyn cleifion a'r cyhoedd ddod yn gyntaf. Mae deddfwriaeth yn rhoi amddiffyniad cyfreithiol i chi pan fyddwch chi'n gwneud 'datgeliadau gwarchodedig'. Mae rhagor o wybodaeth am ddatgeliadau gwarchodedig i'w chael yn adran D o'r canllaw hwn.

29. Nid oes angen i chi aros am brawf cyn siarad am eich pryderon – dim ond cred onest a rhesymol yn yr hyn rydych chi'n siarad amdano. Os yw'r wybodaeth sydd gennych chi yn seiliedig ar wybodaeth ail-law, neu os yw rhywun arall wedi dweud wrthych chi am faterion diogelwch cleifion, anogwch y person hwnnw i ystyried siarad amdanynt yn ogystal â siarad eich hun. Mae hyn oherwydd ei bod hi'n haws gweithredu'n briodol a chael pryderon wedi'u cymryd o ddifrif os cânt eu codi'n uniongyrchol fel nad ydynt yn cael eu camddehongli a gellir ceisio tystiolaeth gan y person priodol.

30. Weithiau ni fydd problemau sy'n ymwneud â pholisïau a phrosesau cyflogwyr, neu'r rhai rydych chi'n eu gweld y tu allan i'ch amgylchedd gwaith arferol, mor hawdd i'w datrys a dylech chi eu huwchgyfeirio'n briodol. Bydd yr hyn sy'n gyfystyr â huwchgyfeirio priodol yn dibynnu ar natur y pryder a byddwn yn trafod yr opsiynau a allai fod ar gael i chi yn yr adran nesaf.

31. Mae'n well siarad cyn gynted â phosibl, gan fod pryderon yn tueddu i dyfu dros amser.

32. Os na allwch ddatrys y mater eich hun, yna bydd angen i chi siarad amdano gyda'r person neu'r sefydliad sydd â'r awdurdod i gymryd camau gweithredu. Mae dau gam i'w hystyried:

• ymdrin â'r mater ar lefel leol, er enghraifft, gyda'r cydweithiwr dan sylw, eich rheolwr llinell a/neu uwch reolwyr, neu godi'r mater gyda sefydliad arall lle mae'r pryder yn codi, er enghraifft, cartref gofal y gallwch ymweld ag ef fel rhan o'ch gwaith (gweler adran C1 am fwy o wybodaeth); neu
• os nad ydych yn gallu datrys y mater, neu os yw'r mater mor ddifrifol fel ei fod yn haeddu cael ei gyfeirio ar unwaith, dylech ystyried cynyddu eich pryderon i warcheidwad codi llais yn eich sefydliad, eich pwyllgor optegol lleol neu gyflogwr, siarad â rhywun o fewn eich ymddiriedolaeth GIG leol, neu berson neu sefydliad rhagnodedig (gan gynnwys yr GOC a/neu'r heddlu) (gweler adran C2 am ragor o wybodaeth).

33. Dylech chi bob amser ddefnyddio sianeli priodol i leisio eich barn. Dylech chi ddogfennu eich pryderon ac unrhyw gamau rydych chi wedi'u cymryd i'w datrys, gan gynnwys crynodeb o unrhyw sgyrsiau rydych chi wedi'u cael.

C1. Delio â'r mater ar lefel leol

34. Yn aml, gellir datrys problemau yn hawsaf ar lefel leol, lle mae'r broblem yn tarddu. Yn y rhan fwyaf o achosion sy'n codi mewn ymarfer optegol, eich cyflogwr [5] fydd y man cychwyn ar gyfer siarad am eich pryderon, er os oes gennych bryderon ynghylch ymddygiad neu ymddygiad person arall, ystyriwch a allai fod yn briodol i chi gysylltu â nhw'n uniongyrchol am y mater yn gyntaf.

35. Dylai fod gan eich cyflogwr brosesau a pholisïau ar waith i chi eu dilyn wrth siarad allan ac os ydynt, dylech ddilyn y rhain lle bynnag y bo modd. Gall y polisïau hyn gael eu henwi'n 'datgelu camymddwyn' neu 'codi pryderon' yn lle 'siarad allan'. Os ydych chi'n credu bod y prosesau sydd gan eich cyflogwr ar waith yn annheg neu'n rhwystr diangen i siarad allan, ceisiwch gyngor annibynnol gan un o'r ffynonellau a restrir yn adran G.

36. Yn absenoldeb prosesau o'r fath neu os nad ydynt yn glir, mae'n aml yn syniad da siarad yn lleol fel y gellir datrys pethau mor effeithlon â phosibl, felly os ydych chi'n gallu, mae'n debyg mai eich rheolwr llinell fydd y person gorau i siarad ag ef.

37. Os nad yw'n briodol i chi siarad â'ch rheolwr llinell am ba reswm bynnag (er enghraifft, os yw'r mater rydych chi'n pryderu amdano yn ymwneud â nhw neu eu hymddygiad), neu os yw'ch pryderon yn parhau heb eu datrys a bod diogelwch cleifion/y cyhoedd mewn perygl neu y gallai fod mewn perygl o hyd, yna efallai y bydd angen i chi siarad â rheolwr uwch arall, fel rheolwr ardal neu berchennog practis.

38. Os na allwch siarad â'ch rheolwr llinell nac uwch reolwr arall, neu os gwnewch hynny ond bod eich pryderon yn parhau heb eu datrys a bod diogelwch cleifion/y cyhoedd mewn perygl neu efallai mewn perygl o hyd, yna dylech siarad â'r bobl uchaf eu statws yn eich sefydliad. Gall hyn fod y Prif Weithredwr neu aelod o'r uwch dîm rheoli.

39. Os nad yw eich pryderon yn ymwneud â'ch cyflogwr, er enghraifft, os ydynt yn gysylltiedig â gweithio mewn amgylchedd arall fel cartref gofal, dylech godi eich pryderon gyda'r person mwyaf priodol yn y sefydliad hwnnw. Efallai y bydd hefyd yn briodol cynghori eich cyflogwr fel eu bod yn ymwybodol o'r sefyllfa ac y gallant roi cymorth i chi i'w datrys.

40. Mae siarad trwy ddefnyddio'r sianeli a nodir uchod yn dibynnu arnoch chi'n eich hysbysu eich hun a'ch pryderon i'r rhai sy'n gyfrifol. Gallwch siarad yn ddienw, ond efallai y bydd hi'n anodd wedyn hawlio unrhyw amddiffyniad cyfreithiol o dan ddeddfwriaeth datgelu er budd y cyhoedd (gweler adran D).

41. Os yw eich pryderon yn parhau heb eu datrys ar ôl dilyn y camau a nodir uchod, neu os yw eich pryderon yn ymwneud â risg o niwed difrifol iawn neu farwolaeth, yna dylech uwchgyfeirio eich pryder.

C2. Cynyddu eich pryderon

42. Os nad ydych wedi gallu datrys eich pryderon, dylech ystyried sut i'w dwysáu. Gallai hyn olygu cysylltu â gwarcheidwad sy'n siarad yn eich sefydliad, pwyllgor optegol lleol neu gyflogwr, neu siarad â rhywun yn eich ymddiriedolaeth GIG leol. Gallai hefyd olygu cysylltu â 'pherson/sefydliad rhagnodedig' (gweler y paragraff nesaf). Os oes angen help arnoch i feddwl am ba sefydliad i siarad ag ef, efallai yr hoffech geisio cyngor gan eich corff proffesiynol neu gynrychioliadol, neu undeb llafur.

43. Dylech siarad â sefydliad priodol sydd mewn sefyllfa i gywiro pethau. Yn y DU, gelwir sefydliadau o'r fath yn 'bersonau/sefydliadau rhagnodedig' ac mae'r Llywodraeth yn darparu rhestr ohonynt , ynghyd â disgrifiad byr o ba faterion y gellir eu hadrodd iddynt. Mae Adran D 'Datgeliadau gwarchodedig' yn cynnwys gwybodaeth am egwyddor datgeliad er budd y cyhoedd a'ch hawliau os gwnewch hynny.

44. Ystyrir bod rheoleiddwyr proffesiynol yn 'bersonau/sefydliadau rhagnodedig' ac felly, efallai y byddai'n briodol i chi leisio'ch pryderon wrth y GOC. Mae hyn yn arbennig o wir lle mae'r risg i ddiogelwch cleifion/y cyhoedd yn cael ei beri neu ei gwaethygu gan ymddygiad cofrestrydd (unigolyn neu fusnes). Mae rhagor o wybodaeth am sut i wneud hyn yn adran D o'r ddogfen hon.

45. Dewis arall a allai fod ar gael i chi yw siarad â'r heddlu, er enghraifft, os ydych chi'n amau ymddygiad troseddol.

46. Efallai y cewch eich temtio i 'fynd yn gyhoeddus' gyda'ch pryderon, gan gynnwys yn y wasg neu ar lwyfannau cyfryngau cymdeithasol. Efallai na fydd hyn yn cyflawni'r effaith a ddymunir a gall danseilio hyder y cyhoedd yn y proffesiynau. Yn ogystal, efallai na fydd unigolyn sy'n rhannu pryderon yn gyhoeddus yn cael statws 'datgeliad gwarchodedig'.

47. Mae rhywfaint o amddiffyniad cyfreithiol o dan Ddeddf Datgelu er Lles y Cyhoedd 1998 (PIDA) (i'r rhai yng Nghymru, Lloegr a'r Alban) a Gorchymyn Datgelu er Lles y Cyhoedd (Gogledd Iwerddon) 1998 ar gyfer rhai pobl sy'n lleisio barn am faterion penodol. Nod y gyfraith hon yw amddiffyn datgelwyr rhag triniaeth negyddol neu ddiswyddiad annheg.

48. Er mwyn bod yn gymwys i gael amddiffyniad, rhaid i'r siarad yn llais fod yn 'ddatgeliad gwarchodedig'. Mae Adran 43B o Ddeddf Hawliau Cyflogaeth 1996 yn nodi bod datgeliad gwarchodedig yn:

Unrhyw ddatgelu gwybodaeth sydd, yn y gred resymol bod y gweithiwr yn gwneud y datgeliad, yn cael ei wneud er budd y cyhoedd ac, yn tueddu i ddangos un neu fwy o'r canlynol:

• bod trosedd wedi'i chyflawni, yn cael ei chyflawni neu'n debygol o gael ei chyflawni;
• bod person wedi methu, yn methu neu'n debygol o fethu â chydymffurfio ag unrhyw rwymedigaeth gyfreithiol y mae'n ddarostyngedig iddi;
• bod camweinyddiad cyfiawnder wedi digwydd, yn digwydd neu'n debygol o ddigwydd;
• bod iechyd a diogelwch unrhyw unigolyn wedi bod, yn cael ei beryglu neu'n debygol o fod mewn perygl;
• bod yr amgylchedd wedi cael, neu'n debygol o gael ei ddifrodi; neu
• bod yr wybodaeth honno sy'n tueddu i ddangos unrhyw fater sy'n dod o fewn unrhyw un o'r paragraffau blaenorol wedi ei chuddio'n fwriadol, neu'n debygol o gael ei chelu'n fwriadol."

49. Rhaid i'r datgeliad gwarchodedig hefyd gael ei wneud gan 'weithiwr'. Yn y cyd-destun hwn, mae 'gweithiwr' yn cynnwys (ond heb fod yn gyfyngedig i):

• gweithwyr a chontractwyr, gan gynnwys gweithwyr asiantaeth a locwm (gan gynnwys locwm hunangyflogedig) [6] ;
• rhywun sy'n gweithio fel person sy'n darparu gwasanaethau offthalmig cyffredinol yn unol â threfniadau a wneir gan a:

1. Awdurdod Iechyd o dan adran 29, 35, 38 neu 41 o Ddeddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol 1977, neu

2. Bwrdd Iechyd o dan adran 19, 25, 26 neu 27 o Ddeddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Yr Alban) 1978;

• a yw neu a ddarparwyd gyda phrofiad gwaith a ddarperir yn unol â chwrs hyfforddi neu raglen neu gyda hyfforddiant ar gyfer cyflogaeth (neu gyda'r ddau) mewn modd arall—

(a) o dan gontract cyflogaeth, neu

2. gan sefydliad addysgol ar gwrs a redir gan y sefydliad hwnnw.

50. Bydd mwyafrif ein cofrestreion yn dod o dan un o'r categorïau uchod o 'weithiwr', a bydd y rhan fwyaf o risgiau diogelwch cleifion/cyhoeddus a ddaw ar eu traws yn ystod ymarfer optegol yn dod o fewn y diffiniad o 'ddatgeliad gwarchodedig'. Os nad ydych yn siŵr, ceisiwch gyngor annibynnol ar eich statws a'ch cymhwysedd i gael eich amddiffyn.

51. Mae amddiffyniad o dan PIDA yn berthnasol hyd yn oed os ydych yn anghywir neu'n gamgymryd am eich pryderon, ar yr amod eich bod wedi eu codi â'r gred resymol ei bod er budd y cyhoedd.

52. Dylid nodi na all eich contract cyflogaeth neu debyg eich atal yn gyfreithiol rhag gwneud datgeliad gwarchodedig, hyd yn oed os yw'n ymddangos bod ei thelerau'n gwneud hynny – mae adran 43J(1) o Ddeddf Hawliau Cyflogaeth 1996 yn gwneud termau cytundebol yn ddi-rym i'r graddau y maent yn honni eu bod yn gwahardd datgeliad gwarchodedig. Os byddwch yn cael eich hun yn y sefyllfa hon, dylech geisio cyngor annibynnol gan gyfreithiwr cyflogaeth.

53. Rydym yn disgwyl i'n cofrestreion busnes fod yn ymwybodol o ddeddfwriaeth datgelu er budd y cyhoedd a chydymffurfio â hi. Mae gennym y pŵer i weithredu yn eu herbyn os nad ydynt.

54. Gallwch siarad â'r GOC am unrhyw bryderon sydd gennych. Byddwn naill ai'n ymchwilio, neu os nad oes gennym y pŵer i ymchwilio i'n hunain, byddwn yn eich cyfeirio at yr awdurdod priodol a all wneud hynny.

55. Rydym yn dilyn prosesau tebyg wrth edrych ar leisio pryderon ag a wnawn wrth ymchwilio i gwynion addasrwydd i ymarfer. Er y gall y prosesau amrywio ychydig yn dibynnu ar amgylchiadau'r achos unigol, gallwch ddisgwyl y bydd yn edrych yn fras fel y broses a nodir ar ein gwefan.

56. Os oes angen i chi siarad â'r GOC, neu os ydych chi'n meddwl y gallai fod angen i chi wneud hynny ond yn ansicr, dylech gysylltu â chyswllt Siarad i Fyny dynodedig y GOC ar [email protected] a 020 7307 3466. Ni allant roi cyngor cyfreithiol i chi, ond gallant wrando, eich cynghori ar gylch gwaith y GOC a'ch trafod sut y byddai eich pryderon yn cael eu gweithredu pe byddech chi'n eu codi. Byddai eich trafodaeth gychwynnol gyda nhw yn gyfrinachol ac ni fyddai unrhyw rwymedigaeth i siarad i fyny ar y pwynt hwnnw.

57. Efallai y byddwch yn gallu siarad â ni'n ddienw, ond yn y rhan fwyaf o achosion, bydd aros yn ddienw yn cyfyngu ar ein gallu i weithredu mewn ymateb i'ch pryderon. Gall anhysbysrwydd hefyd effeithio ar eich gallu i gael eich diogelu'n gyfreithiol rhag gwahaniaethu o ganlyniad i godi eich pryderon (gweler adran D o'r canllawiau hyn). Gall ein cyswllt Siarad i Fyny siarad â chi am pam na fyddwn yn gallu gweithredu os byddwch yn aros yn ddienw.

58. Os ydych wedi siarad â'ch cyflogwr, gwiriwch y polisi sefydliadol ar yr hyn a ddylai ddigwydd nesaf. Efallai y byddant yn gallu rhoi gwybod i chi yn uniongyrchol pan fyddant wedi cywiro pethau. Mewn amgylchiadau eraill (er enghraifft, os oes materion cyfrinachol yn ymwneud ag unigolyn arall) efallai na fyddant yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi. Os nad yw'ch cyflogwr yn ceisio cywiro pethau, neu os yw'n ceisio gwneud hynny ond mae diogelwch cleifion/y cyhoedd mewn perygl o hyd, dylech siarad â pherson/sefydliad rhagnodedig fel y nodir uchod yn adran C2.

59. Mewn llawer o amgylchiadau, gellir datrys pryderon a godir ar lefel leol a gellir cael pethau cadarnhaol o fyfyrio ar yr hyn a ddigwyddodd a sut i osgoi digwyddiad tebyg yn digwydd eto. Mae hon yn rhan bwysig o'r ddyletswydd gonestrwydd ac fe'i nodir yn fanwl yn ein canllawiau gonestrwydd.

60. Rhaid i'ch cyflogwr beidio â gwahaniaethu yn eich erbyn am godi llais yn onest a dilyn y broses briodol i wneud hynny. Os ydych chi'n poeni bod hyn yn digwydd i chi, gofynnwch am gyngor gan eich corff proffesiynol neu sefydliad cynrychioliadol neu gyngor cyfreithiol annibynnol.

61. Efallai y bydd gan eich corff proffesiynol neu gynrychioliadol, undeb llafur neu warcheidwad codi llais (fel yn eich pwyllgor neu'ch cyflogwr optegol lleol os yw'n briodol) gyngor penodol hefyd ar sut i siarad yn ymarferol am bryderon. Os oes gennych unrhyw amheuon neu bryderon am eich penderfyniad, efallai yr hoffech gysylltu â nhw am gymorth. Mae'r rhain yn cynnwys:

• Cymdeithas Optegwyr Dosbarthu Prydain (ABDO) (sydd â llinell gymorth ar gyfer cyngor cyfreithiol i'w aelodau): https://www.abdo.org.uk/
• Cymdeithas Optometryddion Annibynnol ac Optegwyr Dosbarthu (AIO): https://www.aiovision.org/
• Cymdeithas yr Optometryddion (AOP) (sy'n rhoi cyngor cyfreithiol i'w aelodau): https://www.aop.org.uk/
• Coleg yr Optometryddion: https://www.college-optometrists.org/
• Cymdeithas Darparwyr Gofal Llygaid (FODO): https://www.fodo.com/
• Uned Cefnogi Pwyllgorau Optegol Lleol (LOCSU): https://www.locsu.co.uk/
• Undeb Llafur Offthalmig (cangen o Prospect): https://members.prospect.org.uk/our-industries/branch/j761?_ts=1

62. Protect (Public Concern at Work gynt) yw'r elusen annibynnol yn y DU sy'n ymroddedig i ddarparu cyngor ar godi llais a chwythu'r chwiban: protect-advice.org.uk

63. Mae'r llinell gymorth 'Codi Llais' yn wasanaeth rhad ac am ddim, cyfrinachol ac annibynnol i'r rhai sy'n gweithio yng nghyd-destun y GIG neu ofal cymdeithasol yn Lloegr: https://speakup.direct

64. Mae Swyddfa'r Gwarcheidwad Cenedlaethol yn Lloegr yn gweithio i sicrhau bod codi llais yn dod yn rhan o fusnes fel arfer o fewn y GIG, ac yn gwneud argymhellion ar gyfer polisi ac arfer da yn y maes hwn: nationalguardian.org.uk

65. Mae Swyddfa'r Gwarcheidwad Cenedlaethol ac Addysg Iechyd Lloegr wedi datblygu modiwlau e-ddysgu ar siarad: https://www.e-lfh.org.uk/programmes/freedom-to-speak-up/

66. Mae'r Adran Iechyd yng Ngogledd Iwerddon yn darparu canllawiau ar godi pryderon yn y gwaith er budd y cyhoedd (neu 'chwythu'r chwiban'): https://www.health-ni.gov.uk/sites/default/files/publications/health/hsc-whistleblowing.PDF

67. Mae'r GIG yn yr Alban yn darparu canllawiau ar godi pryderon a chwythu'r chwiban: https://workforce.nhs.scot/policies/whistleblowing-policy/

68. Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn rhoi arweiniad i weithwyr gofal iechyd ar godi pryder: https://hiw.org.uk/whistleblowing

69. Nod y Gweithgor Iechyd a Diogelwch yw atal marwolaeth, anaf neu afiechyd yn y gweithle: https://www.hse.gov.uk/

70. Yn yr adran hon mae 'chi' yn cyfeirio at y corff corfforaethol neu gyfarwyddwr neu swyddog cyfrifol busnes optegol (p'un a ydych chi'n optometrydd cofrestredig neu'n optegydd dosbarthu cofrestredig ai peidio). 

71. Mae cael proses briodol ar gyfer gweithredu ar bryderon a godir gan y rhai sy'n lleisio barn, eu cymryd o ddifrif a gwneud staff yn ymwybodol o sut i leisio barn (a'u cynyddu) os oes angen, wedi'i nodi'n benodol yn y Safonau ar gyfer Busnesau Optegol [7] (safonau 1.1.3-1.1.6). Mae gan fusnesau hefyd ddyletswydd i feithrin diwylliant o onestrwydd lle gall staff fod yn agored ac yn onest gyda chleifion pan fydd pethau'n mynd o chwith (safon 2.1). Mae rhan hanfodol o hyn yn cynnwys gwneud y busnes yn amgylchedd lle gellir nodi, adrodd ac ymdrin â phroblemau arfer gwael a/neu ddiogelwch yn briodol, a bod staff mor hyderus â phosibl wrth leisio barn.

72. Fel rhan o greu amgylchedd busnes priodol, dylech gydnabod bod rhai grwpiau o unigolion (yn enwedig y rhai â nodweddion gwarchodedig) sy'n debygol o wynebu rhwystrau wrth siarad allan (gweler rhan 1, adran A o'r canllaw hwn). Mae'n bwysig, felly, bod y busnes yn ymwybodol o'r rhwystrau posibl hyn ac yn meithrin diwylliant lle mae pawb yn gyfforddus i siarad allan.

73. Mae Swyddfa'r Gwarcheidwad Cenedlaethol yn Lloegr wedi gweithio gydag Addysg Iechyd Lloegr i greu modiwlau e-ddysgu [8] gan gynnwys modiwl ar gyfer rheolwyr o'r enw 'Gwrandewch' – mae hwn ar gyfer rheolwyr llinell a rheolwyr canol ac mae'n canolbwyntio ar wrando a'r rhwystrau a all fod yn rhwystr i siarad allan. 

74. Rhaid i chi beidio â gwahaniaethu yn erbyn eich staff am siarad yn onest a dilyn y broses briodol i wneud hynny a dylech sicrhau eich bod yn darllen rhan 1 o'r canllawiau, yn enwedig mewn perthynas â datgeliadau gwarchodedig a'r gyfraith ynghylch amddiffyn chwythwyr chwiban rhag triniaeth negyddol neu ddiswyddiad annheg.

75. Bydd gan lawer o fusnesau bolisïau priodol eisoes, a all ddefnyddio terminoleg wahanol ond sydd yn y bôn yn ymwneud â lleisio barn, a gallai fod yn ddefnyddiol edrych ar y model pum cam o broses dda o leisio barn [9] wrth eu datblygu neu eu hadolygu. Mae'r model hwn yn tynnu sylw at y ffaith, yn ogystal â chael proses briodol a chlir ar gyfer lleisio barn a gweithredu ar bryderon, ei bod yn bwysig chwalu rhwystrau i leisio barn, normaleiddio'r broses o leisio barn, bod yn agored i adborth, a myfyrio ar bryderon a godir i atal ailadrodd (lle bo modd).

76. Gall darparu sianeli neu gyfleoedd lluosog i staff roi adborth neu siarad allan arwain at welliant, meithrin ymddiriedaeth, ei gwneud hi'n llai brawychus i staff siarad allan ac felly gwella eich gallu i gywiro problemau diogelwch yn gynnar. Mae osgoi canlyniadau a allai fod yn ddrud ac yn achosi gofid drwy sylwi ar broblemau a delio â nhw'n brydlon yn gwneud synnwyr busnes da.

77. Dylai pawb sy'n gweithio i chi mewn unrhyw swyddogaeth gael gwybodaeth am sut i leisio barn, p'un a ydynt yn staff parhaol, wedi'u contractio ai peidio. Gellid darparu hyn yn ystod y cyfnod sefydlu, ei wneud ar gael ar fewnrwydi neu, yn achos staff locwm, ei gynnwys fel rhan o friffio neu becyn croeso cyn eu shifft gyntaf gyda chi. Gall fod yn ddefnyddiol atgoffa staff o bryd i'w gilydd sut i leisio barn, yn enwedig os ydynt wedi bod yn gweithio i chi ers amser maith heb fod angen gwneud hynny.

78. Dylech hefyd ystyried sut i roi’r sgiliau a’r gefnogaeth briodol i staff rheoli er mwyn iddynt allu derbyn pryderon a godir a gweithredu arnynt yn sensitif ac yn briodol. Gall hyn fod drwy hyfforddiant, gan eu gwneud yn ymwybodol o’u gwarcheidwad siarad yn lleol (os oes un) neu drwy benodi gwarcheidwad siarad yn ei lais ar gyfer eich busnes. Mae Gwarcheidwaid Rhyddid i Siarad yn Lloegr yn cael eu hyfforddi a’u cefnogi gan Swyddfa’r Gwarcheidwad Cenedlaethol ac mae rhagor o wybodaeth am yr hyn maen nhw’n ei wneud a sut i’w penodi ar wefan Swyddfa’r Gwarcheidwad Cenedlaethol .

79. Os bydd gweithiwr (gweler y diffiniad o dan ran 1, adran D) yn siarad â chi, mae gennych gyfrifoldeb i gymryd eu pryderon o ddifrif. Nid yw hyn yn golygu y bydd sail i bob pryder mewn gwirionedd nac y bydd angen ymchwiliad helaeth iddynt, ond dylech sicrhau nad ydych yn diystyru unrhyw bryderon ar unwaith. Dylech hefyd sicrhau eich bod yn gallu nodi materion diogelwch cleifion/y cyhoedd fel y cyfryw, hyd yn oed os cewch eich hysbysu amdanynt yn anffurfiol neu y tu allan i broses 'siarad i fyny'.

80. Os, ar ôl ystyried, bod sail i bryderon y gweithiwr mewn gwirionedd a'ch bod chi'n gallu cywiro pethau, rhaid i chi wneud hynny. Os ydyn nhw y tu allan i'ch gallu i'w cywiro, yna rhaid i chi eu huwchgyfeirio at rywun a all wneud hynny ar unwaith yn unol â'ch cyfrifoldebau o dan y Safonau ar gyfer Busnesau Optegol , gan nodi y gallai'r person/sefydliad mwyaf priodol i gywiro pethau fod yn allanol i'ch sefydliad (gweler 'personau rhagnodedig' yn rhan 1, adran C2).

81. Os oes pryderon diogelwch cleifion na allwch chi, neu berson/sefydliad arall, eu cywiro’n ddigon cyflym i osgoi risg o niwed i gleifion/y cyhoedd, yna dylech fod yn barod i reoli’r risg drwy roi’r gorau i fasnachu yn yr ardal yr effeithir arni (os yw’n briodol) yn unol â’ch cyfrifoldebau o dan y Safonau ar gyfer Busnesau Optegol . Enghraifft o pryd y gallai fod yn briodol gwneud hyn yw os yw safle cangen mewn cyflwr gwael ac angen ei gau er mwyn gwneud atgyweiriadau’n ddiogel.

82. Mae'r un egwyddorion yn berthnasol i chi ag i'ch staff wrth siarad allan, ac os oes angen cyfeirio at y GOC o ganlyniad i bryderon a godwyd, yna ni ddylech oedi cyn gwneud cyfeiriad o'r fath. Gallwch gysylltu â chyswllt Siarad Allan y GOC ar [email protected] a 020 7307 3466.

83. Os yw'n briodol gwneud hynny, ystyriwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r gweithiwr ynghylch eich camau gweithredu arfaethedig, er mewn rhai amgylchiadau (megis os yw'r camau gweithredu'n ymwneud â materion cyflogaeth cyfrinachol) efallai na fyddwch yn gallu gwneud hynny. Mae rheoli disgwyliadau gweithwyr mewn perthynas â diweddariadau yn ddefnyddiol i gynnal ymddiriedaeth a hyder yn eich prosesau sefydliadol.

84. Ar adegau, gall pryderon gweithiwr ymwneud â chwyn bersonol neu anghydfod arall yn hytrach na phryderon ynghylch diogelwch cleifion/y cyhoedd neu briodoldeb, fel pan fyddant yn gweld rhywbeth sy'n ymddangos yn anghywir iawn neu nad yw'n unol â safonau derbyniol. Mewn amgylchiadau o'r fath, mae'n briodol egluro hyn i'r gweithiwr ac ystyried y pryderon o dan y polisi sefydliadol priodol (er enghraifft, polisi cwynion).

85. Dylech sicrhau nad yw gweithiwr sydd wedi siarad, neu sy'n ystyried siarad, yn cael ei erlid na'i wahaniaethu yn ei erbyn o ganlyniad. Yn ogystal â bod yn anghyfreithlon, byddai hyn yn gyfystyr â thorri safonau'r GOC y byddem yn eu cymryd o ddifrif iawn.

Siart llif - crynodeb o'r broses codi llais

Atodiad: Siart yn crynhoi'r broses o siarad

Noder mai dim ond y safonau perthnasol a ddarparwyd isod ac nad ydym wedi atgynhyrchu'r safon gyfan oni bai bod angen. 

1. https://nationalguardian.org.uk/speaking-up/what-is-speaking-up/
2. https://www.gov.uk/government/publications/report-of-the-mid-staffordshire-nhs-foundation-trust-public-inquiry (cyrchwyd ddiwethaf 7 Hydref 2021)
3. James G. (2019). Adroddiad yr Ymchwiliad Annibynnol i'r materion a godwyd gan Paterson, t133-144. Adalwyd o https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/863211/issues-raised-by-paterson-independent-inquiry-report-web-accessible.pdf (mynediad diwethaf 7 Hydref 2021)
4. Nodwyd rhai o'r rhain yn adroddiad yr Awdurdod Safonau Proffesiynol ym mis Hydref 2013 o'r enw Didwylledd, datgeliad ac agoredrwydd: Dysgu o ymchwil academaidd i gefnogi cyngor i Ysgrifennydd y Wladwriaeth .
5. Os ydych chi'n fasnachwr unigol, mewn partneriaeth, neu'n gweithio mewn unrhyw gyd-destun arall heblaw fel gweithiwr, mae cyfeiriadau at 'gyflogwr' yn y canllawiau hyn yr un mor berthnasol i ddarparwyr gofal iechyd ac addysg, ysbytai a chomisiynwyr y GIG.
6. Wedi'i gynnwys o dan Ddeddf Hawliau Cyflogaeth 1996.
7. Bwriedir i'r canllawiau hyn fod yn berthnasol i bob busnes optegol, nid dim ond y rhai sy'n gymwys i gofrestru gyda ni.
8. https://www.e-lfh.org.uk/programmes/freedom-to-speak-up/ (mynediad diwethaf 8 Hydref 2021)
9. Wedi'i nodi gan Syr Robert Francis QC yn ei adroddiad 'Rhyddid i Siarad yn Llawn', mewn ymateb i ymholiad Ymddiriedolaeth GIG Canol Swydd Stafford.